Η Βυζαντινή Ιατρική τον 7ο αιώνα μ.Χ.

Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για το ρόλο της διατροφής (και γενικότερα ενός υγιεινού τρόπου ζωής) στη διατήρηση της

Ο Ιπποκράτης σε βυζαντινή εικόνα

υγείας και τη θεραπεία των νοσημάτων είναι η φυσική συνέχεια των ιπποκρατικών αντιλήψεων. Έχουν διασωθεί πολλά
κείμενα της βυζαντινής γραμματείας συναφή με εκείνο του Ιερόφιλου του Σοφιστή, τόσο της ίδιας χρονικής περιόδου όσο και μεταγενέστερα. Από τα κείμενα αυτά αρκετά είναι από ανώνυμους συγγραφείς, που αναπαράγουν όχι μόνο τις ίδιες αντιλήψεις, αλλά συχνά και με τις ίδιες εκφράσεις. Για να είναι ευκολομνημόνευτα από τους απλούς ανθρώπους, αρκετά από τα κείμενα είναι γραμμένα σε ποιητική μορφή. Υπάρχει για παράδειγμα το κείμενο «Ασκληπιαδών υγιεινά παραγγέλματα» ανώνυμου συγγραφέα, το οποίο έχει δημοσιεύσει ο Ideler (1841), που συνοπτικά παρέχει έμμετρες οδηγίες για την «ευεξίας τράπεζαν», για το υγιεινό τραπέζι. Ο (προφανώς) γιατρός («ασκληπιάδης») συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να τρώνε μια φορά την ημέρα, να μη φθάνουν σε κορεσμό, να γυμνάζονται, να κάνουν φλεβοτομία το καλοκαίρι, να παίρνουν καθαρκτικά την κατάλληλη εποχή, να αποφεύγουν την έκθεση στον καλοκαιρινό ήλιο, να ντύνονται καλά το χειμώνα κλπ.

Παραθέτουμε κάποιους στίχους ως δείγμα του ανώνυμου κειμένου: «…της ημέρας δείπνησον εισάπαξ μόνον. / Απλούν το δείπνον, ου πολύ μεν σοι φίλον. / Προ του κόρου βρώσιν τε και πόσιν φεύγει / και συμμέτροις γύμναζε σαυτόν τοις πόνοις. /[] Την κρανιακήν τέμνε τω θέρει φλέβα /[] και γαστέρος κένωσιν εκ των σκυβάλων. /[] Το σώμα θάλπε ταις χλαμύσιν εν ψύχει. / και την κεφαλήν, στήθος τε σον και τους πόδας. / Πλην τας σισύρας (ρούχα από προβιά) φεύγε ζέοντος ηλίου...». Αν κάποιος κάνει όλα αυτά τα πράγματα και τηρεί όλους τους κανόνες, μας λέει ο ποιητής, θα είναι με τη βοήθεια του Θεού υγιής: «Μετά Θεού τούτοις δε εκφύγεις νόσους».

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟΣ

Ο γιατρός Θεόφιλος (603 ή 610-641) έγινε γνωστός με τον τίτλο του Πρωτοσπαθάριου, από το τιμητικό αξίωμα που απέκτησε υπηρετώντας ως αρχίατρος στην αυλή του αυτοκράτορα Ηράκλειου. Τα τελευταία χρόνια της σύντομης ζωής του ο Θεόφιλος ασπάστηκε το μοναχικό σχήμα. Στα έργα που του αποδίδονται μεταφέρει απόψεις του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις

βυζαντινός "ξενώνας" ο πρόδρομος του νοσοκομείου

συγγραφές «Περί ούρων», «Περί διαχωρημάτων», «Περί σφυγμών», «Περί φλεβοτομής», «Περί της ανθρώπου κατασκευής» και «Σχόλια εις ιπποκρατικούς αφορισμούς». Το «Περί ούρων» έχει περιγραφές που μπορούν να θεωρηθούν ως η αφετηρία της ουροσκοπίας, που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον μεσαίωνα. Ο Σπ. Ναουμίδης θεωρεί ότι το συγκεκριμένο βιβλίο επηρέασε αποφασιστικά τους Άραβες και τη Σχολή του Σαλέρνο. Ένας από τους κώδικες του «Περί ούρων» έργου του Θεόφιλου, που σώζεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Bologna, περιέχει ενδιαφέρουσες μικρογραφίες με απεικονίσεις ουροσκοπίας. Στα 21 δοχεία μιας απεικόνισης αναφέρονται τα διάφορα γνωρίσματα των ούρων ανάλογα με τις παθήσεις (ποσότητα ιζήματος, χρώμα ιζήματος, χρώμα υπερκείμενου υγρού κλπ.). Έργο, που αποδίδεται στο Θεόφιλο και περιλαμβάνεται σε Λαυρεντιανό κώδικα, ανακοινώθηκε το 1974 από τον Αριστοτέλη Π. Κούζη. Πρόκειται για το έργο «Αποθεραπευτική», πολλά δε από τα στοιχεία που περιέχει ανευρίσκονται και σε άλλα κείμενα του Θεόφιλου. Το αντικείμενο του βιβλίου αναφέρεται στην αποθεραπεία των διαφόρων νοσημάτων.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ

Ο Στέφανος ο Αθηναίος υπήρξε συνεργάτης ή και μαθητής του Θεόφιλου. Φαίνεται ότι οι δυο τους συνεργάστηκαν και στη συγγραφή. Ο Ζακυνθινός γιατρός Δημ. Σιγούρος εξέδωσε στη Φλωρεντία το 1862 ένα κοινό έργο Θεόφιλου και Στεφάνου. Πρόκειται για την ανασκόπηση «Περί της των πυρετών διαφοράς εκ τε Ιπποκράτους και Γαληνού», από κώδικα του 15ου αιώνα. «Σκοπόν έχομεν εν τω παρόντι συγγράμματι περί της των πυρετών διαφοράς σύντομον εκθέσθαι παράδοσιν, και πρώτον ειπείν την ουσία των και τας διαφοράς αυτών, τας τε ουσιώδεις και επουσιώδεις, τας τε γενικοτέρας και ειδικοτέρας, είτα τας αιτίας αυτών και τας σημειώσεις...». Το έργο ολοκληρώνεται σε 55 μικρά κεφάλαια, που εξετάζουν «τι εστί πυρετός», τι συμβαίνει αν πλεονάζει το αίμα, τι αν πλεονάζει η χολή, πώς δημιουργείται ο πυρετός, πόσες οι αιτίες του, ποιοι οι τύποι του πυρετού, ποια τα σημεία της εισβολής του πυρετού, σχέσεις πυρετού και ρίγους, ποιες οι επιπλοκές του πυρετού κοκ. Μικρό δείγμα γραφής: «Πώς γίνονται πόνοι της κεφαλής». «Γίνονται δε και πόνοι της κεφαλής επί των πυρεττόντων όταν οι φλέβες πλησθώσι τη βία και τη τάσει των συνερχομένων ένδον πνευμάτων, ανάγκη πάντως την κεφαλήν από τούτων αλγείν» (κεφ. κβ'). Εκτός από τον Στέφανο τον Αθηναίο φαίνεται ότι υπήρχαν και άλλοι μαθητές-συνεργάτες του Θεόφιλου. Σε μια από τις απεικονίσεις του κώδικα που προαναφέρθηκε, τον Θεόφιλο βοηθάει ο συνεργάτης του Πλώσος.

ΙΕΡΟΦΙΛΟΣ Ο ΣΟΦΙΣΤΗΣ

Ο Ιερόφιλος, που έζησε τον 7ο αιώνα, έχει την προσωνυμία Σοφιστής. Δεν διαθέτουμε πληροφορίες για τη ζωή του, και είναι πολύ πιθανόν ότι δεν άσκησε το επάγγελμα του γιατρού κι ότι οι ιατρικές του γνώσεις και απόψεις ήταν αποτέλεσμα της γενικής και της φιλοσοφικής παιδείας του (γι’ αυτό Σοφιστής και όχι Ιατροσοφιστής). Έχει διασωθεί σε χειρόγραφους κώδικες το έργο του Ιερόφιλου «Περί τροφών κύκλος. Ποίαι δει χρείσθαι εκάστω μηνί και οποίας απέχεσθαι», το οποίο και έχει κυκλοφορήσει εντύπως από τον Boissonade (1827) και από τον Ideler (1841). Αρχίζοντας από τον Ιανουάριο, παρέχει συμβουλές για όλους τους μήνες του χρόνου ως τον Δεκέμβριο. Με το έργο του αυτό ενημερώνει τους ανθρώπους της εποχής του τι να τρώνε, τι και πόσο να πίνουν, για τα λουτρά που είναι αναγκαία για τον οργανισμό τους, ενώ δίνει συμβουλές και για την ερωτική τους ζωή. Τον Ιανουάριο για παράδειγμα συνιστά «βρώματα θερμά και γλυκέα εσθίειν και σκόροδα και πρασοζέματα, κρέη πρόβεια» κλπ. Όσο για τα ποτά, συνιστά «λαμβάνειν οίνον γλυκύν και κόνδυτον (ηδύποτο) πίνειν», ενώ για την ατομική καθαριότητα γνωμοδοτεί ως ακολούθως: «Λούεσθαι δε μη πλείω των τεσσάρων λουτρών σμηχόμενοι (καθαριζόμενοι) νίτρω οπτώ εν οίνω λυθέντι και ψίλιθρον (το φυτό ίνουλι) ποιείν εν ω εμβαλείν αλόην, σμύρναν και κρόκους ωών δύο». Όσο για τις ερωτικές δραστηριότητες, συνιστά «αφροδισιάζειν μέχρι ισημερίας Μαρτίου δια των του φλέγματος κίνησιν». Μεταξύ εκείνων που συνιστά για τον Απρίλιο βλέπουμε ότι πρέπει «μετρίως αφροδισιάζειν». Για τον Ιούλιο συνιστά την αποφυγή ερωτικών επαφών, προφανώς λόγω της ζέστης, την αποφυγή της πολυφαγίας, της πολλής δουλειάς, των ξηρών φρούτων και του μεσημεριανού ύπνου: «Χρη αφροδισίων απέχεσθαι και πλείστης τροφής, και παντός μόχθου και κραιπάλης, και ύπνου μεσημβρινού και οπωρών ξηρών, δια την αταξίαν της χολής»                   .ΠΗΓΗ